07 Σεπ Οι διπλωματικές δραστηριότητες της οσίας Θεοδώρας
Οι διπλωματικές δραστηριότητες της οσίας Θεοδώρας
Η βασίλισσα Θεοδώρα διαδραμάτισε σπουδαίο πολιτικό και διπλωματικό ρόλο δίπλα στο σύζυγό της Μιχαήλ Β΄ καθ’ όλη τη διάρκεια της ηγεμονίας του. Οι διπλωματικές της ενέργειες είχαν δύο βασικούς στόχους: την υπεράσπιση και τη διατήρηση των εδαφών του Δεσποτάτου της Ηπείρου και την διαφύλαξη της ορθοδόξου πίστεως. Θεωρούσε ότι οι στόχοι της αυτοί μπορούσαν να υλοποιηθούν μέσω της ειρηνικής συμβίωσης των δύο ισχυρών ελληνικών κρατών της εποχής, του βασιλείου της Νίκαιας και του Δεσποτάτου της Ηπείρου έτσι ώστε ενωμένα να αναχαιτίσουν την επίθεση των δυτικών κατακτητών. Το 1249 υπήρξε μια πρώτη σοβαρή προσέγγιση μεταξύ των δύο κρατών. Η Θεοδώρα ταξιδεύει στη Νίκαια με τον γιο της, Νικηφόρο και τον μνηστεύει με την Μαρία, την εγγονή του αυτοκράτορα Ιωάννη Γ’ Βατάτζη εξασφαλίζοντας έτσι τόσο για το σύζυγο της όσο και για τον γιο της τον τίτλο του Δεσπότη. Δύο ιστορικοί περιγράφουν το γεγονός του συνοικεσίου. Ο Γεώργιος Ακροπολίτης, συγκεκριμένα, αναφέρει ότι ο αυτοκράτορας Ιωάννης Βατάτζης είχε κάνει συμφωνία με το δεσπότη Μιχαήλ και συγγένεψε μαζί του, αρραβωνιάζοντας τον Νικηφόρο, το γιο του Μιχαήλ με τη Μαρία, την κόρη του γιου του, του βασιλιά Θεοδώρου. Για την Θεοδώρα, αναφέρει ότι πήρε το γιο της, Νικηφόρο, και αφού πέρασε στην Ανατολή, συναντήθηκε με τον αυτοκράτορα που βρισκόταν στις Πηγές και πραγματοποίησε το συνοικέσιο των παιδιών τους. Η Θεοδώρα έπειτα και ο γιος της, αφού δέχθηκαν τις περιποιήσεις του αυτοκράτορα, γύρισαν στην πατρίδα τους . Ο Νικηφόρος Γρηγοράς σε αντίθεση με τον Ακροπολίτη αναφέρει ότι τις πρεσβείες για την επίτευξη του συνοικεσίου τις έστειλε πρώτος ο δεσπότης της Ηπείρου Μιχαήλ Β΄ και η Θεοδώρα με τον γιο της Νικηφόρο ταξίδεψαν στην Ανατολή με σκοπό να επισκεφθούν τη μνηστευομένη νύφη και να βεβαιώσουν τις συμφωνίες που έγιναν. Η Θεοδώρα επιστρέφει στην Ήπειρο λαμβάνοντας εγγυήσεις από τους βασιλείς και κηδεμόνες ότι τον επόμενο χρόνο θα τελούνταν οι γάμοι. Φάνηκε έτσι να παγιώνεται μια κατάσταση ειρηνική μεταξύ Νίκαιας και Ηπείρου. Μάλιστα, αυτό έγινε ακόμα πιο ξεκάθαρο όταν ο αυτοκράτορας της Γερμανίας Φρειδερίκος Β΄ έγραψε στο Δεσπότη της Ηπείρου στα 1250 ζητώντας να αφήσει ελεύθερο το πέρασμα από την Ήπειρο για τα στρατεύματα που του έστελνε ο Ιωάννης Βατάτζης για να τον βοηθήσει στον αγώνα του εναντίον του πάπα Ιννοκέντιου 15ου. Παρόλα αυτά ο Μιχαήλ Β΄ κρύβει τους αληθινούς του σκοπούς πίσω από το συνοικέσιο και υποκρίνεται μία φαινομενική υποτέλεια. Ο Γεώργιος Ακροπολίτης σχολιάζει τη στάση του χρησιμοποιώντας δύο παροιμίες. Όπως το στραβόξυλο ποτέ δεν ισιώνει και ο αράπης δεν ασπρίζει, ο Μιχαήλ τελικά αποστάτησε εναντίον του αυτοκράτορα, έχοντας σαν σύμβουλο του σε αυτό το σχέδιο, τον θείο του, Θεόδωρο Άγγελο . Στη σύγκρουση του 1251 ο Μιχαήλ Β΄ χάνει και η Θεοδώρα προσπαθεί να πείσει τον αυτοκράτορα της Νίκαιας να υπογράψει συνθήκη ειρήνης με το σύζυγο της και το κατορθώνει. Κατά τη χρονική περίοδο αυτής της ειρήνης ανηγέρθη το κάστρο και το παλάτιον, μεγάλα κοινωφελή και ιστορικά μοναστήρια καθώς και περίτεχνες βυζαντινές εκκλησίες . Τελικά ο γάμος του Νικηφόρου και της Μαρίας τελέστηκε το 1256, δύο χρόνια μετά το θάνατο του Ιωάννη Βατάτζη, όταν αυτοκράτορας ήταν ο γιος του και πατέρας της νύφης, Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρης . Πριν όμως από την τέλεση του γάμου έγινε άλλη μία αποστασία του Μιχαήλ και άλλη μία προσπάθεια της Θεοδώρας να εξομαλύνει την κατάσταση. Τότε ο Μιχαήλ Β΄ και οι Βούλγαροι εκμεταλλευόμενοι την απειρία του Θεόδωρου Β΄ Λάσκαρη, καθώς μόλις είχε ανέλθει στην εξουσία, αθέτησαν τις συμφωνίας που είχαν συνάψει με την αυτοκρατορία της Νίκαιας και επιτέθηκαν στις επαρχίες της. Ο Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρης αντιδρά άμεσα και αναγκάζει τον Μιχαήλ Β΄ να υποχωρήσει. Ο Νικηφόρος Γρηγοράς αναφέρει ότι κατέφτασε στον Θεόδωρο Β΄ Λάσκαρη η Θεοδώρα, η γυναίκα του αποστάτη Μιχαήλ, για να τελέσει τους γάμους του γιου της Νικηφόρου με τη θυγατέρα του βασιλέα, Μαρία, και για να επιστρέψει όσα μέρη της επικράτειας των Ρωμαίων είχε κυριεύσει ο άντρας της στις εξορμήσεις του. Σχετικά με το γεγονός του γάμου, ο Α. Μηλιαράκης αναφέρει ότι μετά την συνθηκολόγηση με τους Βούλγαρους ο Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρης αναχώρησε για τη Θεσσαλονίκη, διότι πληροφορήθηκε ότι έρχεται η Θεοδώρα με το γιο της για την τέλεση του γάμου. Συναντήθηκαν μάλιστα στο Βολερό, στη χώρα του Λεντζά όπου γιόρτασαν τη ύψωση του Τιμίου Σταυρού και ύστερα από τριήμερη διαμονή κατευθύνθηκαν στην Θεσσαλονίκη όπου έγιναν οι γάμοι με την ευλογία του πατριάρχη Αρσενίου . Ο Θεόδωρος Β΄ επικύρωσε τον τίτλο του δεσπότη για τον γαμπρό του, Νικηφόρο. Είχε θέσει όμως ως όρο για την επικύρωση της συμμαχίας και την πραγματοποίηση του γάμου να παραχωρηθούν οι δύο μεγάλης σημασίας πόλεις – οχυρά που ήταν στα όρια της επικράτειας της Ηπείρου, το Δυρράχιο και τα Σέρβια. Οι παραπάνω όροι είχαν τεθεί υπόψη της Θεοδώρας κατά τη διάρκεια της πορείας του προς την Θεσσαλονίκη. Τελείως ανυπεράσπιστη η Θεοδώρα όντας ουσιαστικά στα χέρια του αυτοκράτορα αναγκάστηκε να συγκαταθέσει. Τα δύο μέρη υπέγραψαν τις συνθήκες και στη συνέχεια έστειλαν το σχετικό έγγραφο στον Μιχαήλ που το υιοθέτησε από αγάπη και ανησυχία για την τύχη των οικείων του. Η Θεοδώρα ξαναγύρισε στο Δεσποτάτο μαζί με τον Νικηφόρο και τη νύφη Μαρία ενώ ο Θεόδωρος Β΄ έφυγε για την Μ. Ασία. Η Μαρία λίγα χρόνια μετά το γάμο της πέθανε είτε από φυσικά αίτια είτε γιατί, όπως ψιθυριζόταν, συχνά ο Νικηφόρος τη χτυπούσε . Ο Νικηφόρος θα οδηγηθεί σε ένα δεύτερο γάμο και πάλι με κριτήρια καθαρώς πολιτικά με πριγκίπισσα από την αυτοκρατορία της Νίκαιας. Και σε αυτό το συνοικέσιο η συμβολή της Θεοδώρας θα είναι σημαντική. Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1258 από τον νέο αυτοκράτορα της Νίκαιας Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο, ο Μιχαήλ Β΄ θα ανασυντάξει το στρατό του και θα κινηθεί εναντίον του με σαφή στόχο να απελευθερώσει την Κωνσταντινούπολη και να στεφθεί ο ίδιος αυτοκράτορας. Όμως θα χάσει, όπως είδαμε και σε προηγούμενο κεφάλαιο, ουσιαστικά χωρίς μάχη στη Πελαγονία το 1259. Θα αναδιοργανωθεί όμως πολιτικά και στρατιωτικά και θα νικήσει τον θριαμβευτή της ανάκτησης της Πόλης Αλέξιο Στρατηγόπουλο, αναζωπυρώνοντας έτσι τις ελπίδες του να γίνει αυτός ο κυρίαρχος. Η βασίλισσα Θεοδώρα προσπάθησε να συγκρατήσει την περαιτέρω φιλόδοξη δράση του συζύγου της και να τον πείσει να τηρήσει την συνθήκη ειρήνης. Γι’ αυτό το λόγο πηγαίνει το 1261 στην Κωνσταντινούπολη και δίνει ως εγγύηση στον αυτοκράτορα το γιο της Ιωάννη, ο οποίος αναγορεύεται στρατηγό . Στο μεταξύ θα πεθάνει στην Άρτα, η πρώτη σύζυγος του Νικηφόρου, Μαρία. Ο Μιχαήλ Β΄ εξακολουθεί να είναι αντίθετος σε οποιαδήποτε διπλωματική κίνηση συμβιβασμού της συζύγου, διαλύοντας τη συνθήκη ειρήνης με την αυτοκρατορία του Βυζαντίου. Έτσι, το καλοκαίρι του 1264 ο αδερφός του αυτοκράτορα, ο Ιωάννης Παλαιολόγος θα κερδίσει μία σημαντική νίκη εναντίον του Μιχαήλ Β΄ και θα τον αναγκάσει να δεχθεί την ειρήνη και να αναγνωρίσει την επικυριαρχία του αυτοκράτορα. Η συνθήκη αυτή επισφραγίσθηκε με τη μνηστεία του πρίγκιπα της Ηπείρου Νικηφόρου Α΄ με την ανηψιά του αυτοκράτορα, Άννα Παλαιολόγου. Ο αυτοκράτορας, αφού πείσθηκε από τη βασίλισσα Θεοδώρα, αποστέλλει στην Άρτα, στις αρχές του 1265, τη ανηψιά του με λαμπρή συνοδεία, όπου τελέσθηκαν αμέσως οι γάμοι . Η βασίλισσα Θεοδώρα ήταν πολύ ικανοποιημένη από την επίτευξη αυτής της νέας συνθήκης, η οποία μάλιστα έμελλε να γίνει πολυετής και να κρατήσει ως το θάνατο του Μιχαήλ Β΄. Αποδεικνύεται, ότι η δραστήρια βασίλισσα, ανάλωσε ένα μεγάλο μέρος της ζωής της στην προσπάθεια της να συμβιώσουν τα δύο κράτη ειρηνικά άλλοτε με επιτυχία άλλοτε εμποδιζόμενη από την άτεγκτη στάση του συζύγου της. Δίκαια η ιστορία της έδωσε το προσωνύμιο «η Ειρηνοποιός Αγία».
Της Θεοφιλάκου Μαρίας-Ελένης Διπλωματούχου Τμήματος Φιλολογίας του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, 2001 Επιβλέπων: Βαχαβιώλος Δημήτριος, Διδάκτωρ Ιστορίας Συνεπιβλέπουσες Καθηγήτριες: Καπετανάκη Σοφία, Μ. Επίκουρος Καθηγήτρια Τμήματος Φιλολογίας, Πανεπιστημίου Πελοποννήσου Γρηγοροπούλου Μαρίνα, Επίκουρος Καθηγήτρια Τμήματος Φιλολογίας, Πανεπιστημίου Πελοποννήσου